15.yüzyılın ikinci yarısında dünyanın en büyük siyasi gücü Osmanlı Devleti idi. Yine başka bir Türk devleti olan İran coğrafyasında kurulmuş Safeviler de Ortadoğu ve Kafkaslarda etkinliğini duyurmakta idi. Moskova Kınezliği Kırım Halığı’na vergi veren zararsız bir beyik iken, Çar 4.İvan (Korkunç İvan) döneminde Kırım Hanlığı’nı mağlup ederek Kazan ve Astarhan’ı ele geçirdi. Böylece Zengin Volga Havzasına sahip olan Moskova Kınezliği büyüyerek Rus Çarlığının temelini attı.
Bu yıllarda Kuzeyde Kafkas eteklerinden Güneyde Revan, Gence, Karabağ ovalarına kadar geniş bir alanda yaşayan Karapapaklar, at ve koyun besiciliği yaparlar siyah keçeden yapılmış kara çadırlarda otururlardı. Kaşar, Gravyer ve Talum peynirlerinin yanı sıra kilim, cicim, keçe ve halı dokumacılığı ile astragan kürk koşum ve eğer takımları üretimi ile uğraşırlardı. Bu ürünler Kür ırmağı ve Astragan üzerinden dış piyasalara gönderilirdi. Hemen hepsi Hanefi Mezhebine bağlı olup dindar insanlardı. Bilhassa Halveti Tarikatı’nın Karapapaklar (Terekemeler) arasında saygınlığı çok fazla idi. Yine bu dönemde zaman zaman komşuları Gürcistan’a sık sık yağma akınları düzenlediklerinden, Gürcistan Krallığı Safevi Şahı Tahmasp’la Karapapak akınlarını önlemek için anlaşmıştı. Buna göre Gürcistan İran’a (SAFEVİ Şahına) her yıl 18 bin tümen verecek buna karşılık şah savaşçı Kazaklıları bulundukları bölgeden çıkartacaktı. Gerçekten şah Karapapakları (Terekemeleri) Horasan’da yaşamaları için mecburi göçe tabi tuttu. Fakat göç hazırlıkları yapılırken Nakşibendi şeyhlerinden Şeyh Emir Efendi (İran) Safevi şahına bir mektup yazarak göçün durdurulmasını rica etmişti. Karapapakların (Terekemelerin) hanı Bedreddin Han da Şeyh Emir’in müritlerinden idi. Bu mektuptan sonra Safevi şahı göçten vazgeçtiği gibi Karapapaklarla (Terekemelerle) Gürcülerin sorun çıkarmadan yaşamaları için gayret gösterdi.
Orta Asya ve Kafkaslardaki hanlıklar Rusya’nın olduğu kadar Safevilerinde ilgisini çekiyordu. Irakeyn seferinden sonra (1534) Osmanlı Devleti de bölgeye ilgi duymaya başladı. Böylece başlayan Safevi ve Osmanlı mücadelesinde en çok etkilenen ve zarara uğrayan Karapapaklar oldu. Gence, Karabağ, Revan, Şirvan ve Şamahı gibi Karapapakların yoğun bulunduğu bölgeler sık sık Safevi ve Osmanlılar arasında el değiştirdi.
Safevi Şahlığı Şii Mezhebi’nin, Karapapaklar arasında yayılması politikasına, çok önem veriyordu. Bu nedenle çeşitli baskı yollarını deneyen şah onlardan “Sakal vergisi” almaya başladı. Karapapaklar (Terekemeler) bu vergiyi Şii olmadıkları için ödemek zorunda idiler. Şah Tahmasp baskısını giderek arttırdı ve Karapapak/Terekeme hanı Bedreddin’i gözaltına aldı. Ayrıca bazı nüfuzlu Karapapak-Terekemeler rütbe ve ünvanlarla şiiliğe kazandırılmaya çalışıldı. Bedreddin’in oğlu Nazar Han şiiliği benimsediği için babasının tahtına oturmuştu. Nazar Han Safevi yanlısı politika izleyerek 8 yıl kadar Osmanlılarla çarpıştı. Nazar uzun yıllar kader birliği ettiği soydaşları Sünni Karapapak-Terekemeler üzerine yıpratıcı seferler düzenlemeye başlamıştı. Şiiler “Tacı Hayderi” denilen on iki dilimli kırmızı sarık kullanıyorlardı. Sünniler ise şiiliğin sembolü sayılan kırmızı başlığı değil de Siyah börk kullanmada ısrarlı idiler. Bu nedenle Karapapaklar-Terekemeler iki gruba ayrıldılar. Sünniliği kabul eden, politikada Osmanlı yanlılarına siyah başlıklarını atmadıkları için Karapapak denirken Safevi yanlısı kızıl börklü şiilere ise Kızılbaş denmeye başlandı.
Osmanlı Devleti 1544’de Nahçıvan seferi ile Revan ve Karabağ’ı ele geçirdi. 1555’de ise Amasya Antlaşması yapılarak iki taraf arasında barış sağlandı.
Şah Tahmasp’ın, karısı tarafından zehirlenerek öldürülmesi üzerine şahın oğulları arasında başlayan iktidar mücadelesi Safevi Devletini güç durumda bırakmıştı. Bu durumdan yararlanmak isteyen Osmanlı Devleti Kıbrıs’ın fethi sırasında önemli hizmetleri bulunan Lala Mustafa Paşa’yı serdar tayin ederek Safevi seferine memur etti. Osmanlı ordusu 3 temmuz 1578’de Erzurum’a gelince Özdemiroğlu Osman Paşa da sefere katıldı. Osmanlı ordusu Erzurum’da iken Kars Sancak Beyi Yusuf Bey Safevi Devletine bağlı Ahırkelek beyi Mahmud’u Çıldır Gölü’nün kuzeyindeki “Canbaz Çukuru” denilen yerde mağlup ederek bir çok esir ve ganimet almıştı.
Lala Mustafa Paşa ise 23 Temmuz’da Erzurum’dan hareket ederek, Soğanlı ve Allahuekber dağlarını aştıktan sonra Göle üzerinden Ardahan’a girdi (5 Ağustos 1578). Ardahan’da fazla kalmayan Osmanlı ordusu sınırı geçerek Safevi topraklarına girdi. Kısa bir süre içinde Veli ve Akçakale’yi ele geçirdi. Bu sırada Safevi’li kumandan Tokmak Han Gürcistan topraklarında ilerleyen Osmanlı Ordularının ikmal yollarını kesmek için Çıldır üzerine yürüdü. Fakat Özdemiroğlu Osman Paşa’nın kuvvetlerine Çıldır Ovası’nda yenilerek geri çekilmek zorunda kaldı. Bu savaştan sonra Ahıska, Ahırkelek, Temük ve Hıtız kaleleri Osmanlıların eline geçti.
Bu sırada Şah Tahmasp’ın kayınbiraderi olan Gürcistan hakimi Davit Han Osmanlı ileri harekatı karşısında Gürcistan’ın merkezi olan Tiflis’i yakarak kaçmıştı. Bu nedenle şehir kısa bir süre içinde Osmanlıların kontrolüne girdi.
Osmanlı orduları Tiflis’in fethinden sonra Şirvan’ı almak üzere güneydoğuya hareket etti. Kür Nehri’nin kollarından olan Yora ve Kanık arasındaki Şırak mıntıkasında Safevi Kuvvetlerini yenerek Şeki ve Şirvan’ı ele geçirdiler. Bundan sonra Özdemiroğlu Osman Paşa Şirvan ve Dağıstan valiliğine tayin edildi.
Şirvan’ın fethinden sonra Lala Mustafa Paşa Özdemiroğlu’nu emrinde bir kısım kuvvetle bölgede bırakarak kışlamak üzere Erzurum’a geldi. Osman Paşa’nın az bir kuvvetle kalmasından yararlanmak isteyen Safeviler, İmam Kulu Han’ın yönettiği onbeşbin kişilik bir kuvvetle Şamahı’ya doğru ilerlediler. Osmanlı kuvvetleri ise yirmibeşbin kişi kadardı. 9 Kasım 1578’de I.Şamahı Muharebesi her iki taraf içinde çok yıpratıcı oldu. Fakat Kırım kuvvetlerinin yetişerek Osmanlılara yardım etmesi üzerine Safevi kesin bir yenilgiye uğradı. Bu arada Nahcıvan beyi Şerf Han Osmanlı himayesini kabul etti.
Safeviler I.Şamahı Muharebesinden sonra yeniden toparlanarak harekete geçtiler. Bu sefer Safevi ordusunun başında. Şah Hüdabende’nin oğlu Hamza ile başvezir Mirza Salman bulunuyordu. 27 Kasım 1578’de yapılan II.Şamahı Muharebesini de kaybeden Safevi kuvvetleri çekilmek zorunda kaldılar. Bu savaşlardan sonra Osman Paşa kışlamak üzere Derbent’e çekildi. Elinde çok az bir kuvvet kalmıştı. Yiyecek sıkıntısı ve soğuk kış şartları altında yılmadan mücadeleye devam ediyordu.
Erzurum’da bulunan Serdar-ı Ekrem Lala Mustafa Paşa, Safevi Devletine karşı güvenlik önlemleri almak ve yörede Osmanlı egemenliğini pekiştirmek için Kars Kalesi’nin inşaatını başlattı. 27 Temmuz 1579’da başlayan inşaat gece ve gündüz devam ederek 28 günde tamamlandı.İç ve dış surlarla birlikte 27 bin metre tutan sur inşaatının bu kadar kısa sürede bitmesi Osmanlı kuvvetlerinin teknik üstünlüğü, personelin azim ve gayretlerinin büyüklüğünü göstermesi bakımından çok önemlidir. Kale İnşaatında bizzat Serdar Lala Mustafa Paşa’nın inşaat için taş taşıması son derece önemli bir olaydır.
Fakat Lala Mustafa Paşa 1580’de öldü. Yerine tayin edilen serdar Sinan Paşa zamanında ciddi bir şey yapılamadı. Bu arada Ozdemiroğlu Osman Paşa bir avuç kuvvetle Derbent’de bulunuyordu. Safeviler ise Şirvan ve Şeki dolaylarını geri almak için harekete geçmişlerdi. Bölgeyi savunan Kırım Hanı’nı mağlup ederek esir almışlar ve Alamut kalesine hapsetmişlerdi. Osman Paşa ise İstanbul’dan yardım istemişti. Kendisine 80 bin kadar Rumeli askeri yardıma geldi. Nihayet 29 Nisan 1583’de Samur Çayı dolaylarında bulunan Baştepe’de büyük bir savaşa başladılar. Savaş, meşaleler yakılarak gecede devam ettiğinden tarihte Meşaleler Savaşı olarak tanınır. Bu savaşta sahte kaçış taktiği uygulayan Özdemiroğlu, Safevi kuvvetlerini yenilgiye uğratarak çekilmeye mecbur etti.
Bu sırada Sinan Paşa serdarlıktan alınarak yerine Ferhat Paşa getirildi. Ferhat Paşa’nın serdarlığı sırasında Osmanlı-Safevi ilişkileri gerginliğini korudu. Bu sırada Özdemiroğlu Osman Paşa veziriazamlığa getirilmişti. Osman Paşa’nın veziriazamlığı üç ay kadar devam etti. Safevi savaşlarının kötü gitmesi üzerine Serdarlığa atanarak cepheye gitti.
Onun gidişi ile durum Osmanlıların Lehine gelişmeler gösterdi. Bu arada Tebriz Osmanlı kuvvetlerinin kontrolüne girdi. Serdar Osman Paşa rahatsız olduğu için bir süre sonra öldü. Yerine ikinci kez Serdarlığa atanan Ferhat Paşa 1590’da Safevi ile bir antlaşma yaparak savaşa son verdi. Bu antlaşmaya göre Gürcistan, Luristan, Siravan ve Karabağ’ın Osmanlılara ait olduğu her iki tarafça kabul ediliyordu. Bölgede yaratılan mezhep ayrılığı nedeni ile hiç bir zaman kalıcı bir barış sağlanamıyordu.
8 Mart-1585’de Sünni Karapapaklar-Terekemeler, Şii soydaşları üzerine büyük bir baskın yaparak pek çok esir ve ganimetle geri dönmüşlerdi. Bu arada Şiiliği benimseyen Nazar Han 28 Ağustos 1587 yılında Osmanlı orduları başkomutanı Ferhat Paşa’nın huzuruna çıkarak özür diledi. Bundan sonra Kür boylarının önemli bir yerleşim merkezi olan Loru Eyaleti Beylerbeyliğine atandı ve kendisine Paşalık rütbesi verildi. Böylece Gence ve Karabağ dışındakiler hariç bütün Tereke-meler Sünniliği yeniden benimsemiş oldular.
Fakat Safeviler, Nazar Han ve ona bağlı Terekemelere dönük diyerek affetmediler. Nitekim Nazar Han’ın ölümünden sonra Osmanlı Devleti babasının görevini oğlu Mehmet’e verdi. Fakat Osmanlı Devleti yeni bir sorunla uğraşmak zorunda kalmıştı. Bütün ülkeyi kasıp kavuran Celali terörü devleti çok yıpratmıştı. Bu durumu değerlendiren Safevi 1590’da Osmanlı topraklarına saldırarak Gence ve Revanı ele geçirdi. Safevi Şahı I.Abbas Loru Beylerbeyi Mehmet Paşa’yı Kızılbaşlık tacını giymesi koşulu ile yerinde bıraktı.
Şah Abbas Mehmet Paşa’ya pek güvenmiyordu. Nitekim Mehmet Paşa’nın gizlice Osmanlı yanlısı bir politika izlediğini sezince onu öldürterek yerine kardeşi Mustafa’yı getirdi. Fakat Mustafa da babası gibi Osmanlı yanlısı politikaya kayması üzerine 1614’de Şah Abbas Şemseddinlü Deli Mehmet vasıtası ile Loru beyi Mustafa paşayı öldürmüştü. Bu yıllarda Sünni olmak Osmanlı yanlısı, Şii olmak ise Safevi yanlısı politikayı benimsemekle eş anlama gelmekte idi. Şah bu nedenle Kazak Karapapak Terekemelerini dönük saydı ve “sınır boylarında bunlara güvenilmez” diyerek güvendiği adamlardan Şemsi Beyi Loru valisi yaptıktan sonra şüpheli gördüğü Karapapakları da mecburi göçe tabi tuttu. Muhacirler Gence, Revan ve Şirvan dolaylarına dağıtıldılar. Bugün buralarda Borçalı ve Kazaktı boylarının çeşitli oymak ve uruğlarının isimlerini köy nehir ve dağ isimleri olarak görmek mümkündür. Kazaklar, Paydar, İspirlü, Demirci Hasanlu Cekvanlı ve Nehri oymakları Kazaklı boyundan olup, Ak-Tala, Uzunlar, Gölegiven, Taşir Pembek ve Arpalü oymakları ise Borçalı boyuna mensuptur.
Osmanlı Hükümdarı III.Murat zamanında Loru Beylerbeyliği üç sancağa ayrılmıştı.
Bu sancaklar ve bağlı oldukları nahiyeleri Kuzeyden güneye doğru şöyle sıralayabiliriz:
1. Ak-Tala Sancağı:
Ak-tala, Küçük Aktala, Moşuluk, Boklu-Kilise, Sanahin, Haşur Kazan, Kümbt, Baysunkur, Tuman-Kendi, Aşağı Benefşe, Yukarı Benefşe, Kızılkaya, Köşevet, Kazman.
2. Taşır Sancağı:
Taşır Abad, Yukarı Çıgalu, Aşağı Çıgalu, Kervansaray, Kuyumcu Kendi, Budak Kendi, Sınık Kilise, Kosa Bulak, Kırk Bulak, Kara Bulak, İki Çardaklı, İki Çorak, Balıklı, Sarı Kala, Karakala, Türk Dere, Beğ Kendi.
3. Laru Sancağı:
Loru, Calu, Dölbendlü Varta Pulur, Vank, Yassı koy, Viran Loru, Çekersen, Celaloğlu, Ovanas Kendi, Emraz Köy, Otarşen Balıkçı, Çarçı, Uzunlar, Çaku, Bogos, Kırebaş, Yalancı Mirza, Molla Yasin, Mukarat Gölegiren, Pir Kendi Sancak, Akhabut Veren Köy, Ercesan, Ekedağ, Iğıkı, Südebadik.
4. Pembek Sancağı:
Güngörmez, Bozabdal kömürlük Yukarı Sarımsaklı, Aşağı Sarımsaklı, Kara Tur, Almalı, Çıbıklı, Güneyli Arçut Yenice, Hamamlı, Çıldır, Darbant, Paşacık, Sandal Kışlığı, Pire Kendi, Armutlu, Koca Beçen Borçalı (Sarıyar), Hamza Çimeni, Üleşek, Tekurans Sorak Deve, Ahirmalik, Tekelik Kamberoğlu Gökyokuş, Bulaklı, Tezeklü, Deve Boynu Koçu Kendi, Kazanlu.
1728 yılında Osmanlı yönetimi bu dört vilayeti birleştirerek Tiflis Eyaleti diye adlandırdılar.
Tiflis Eyaleti’nde şu yerler Karapapaklara aittir:
Arpalu Sancağı, Kangar, Ağçakala, Kalp, Çavdar, Baratlu, Paydar, Taşir, Loru, Hasanlu, Pembek.
Çağın iki süper gücü olan Osmanlı ve Safevi, Kür boylarında ve Dağıstan’da kendi görüşlerini benimseyen bu savaşçı Karapapaklara dayanarak kamuoyu oluşturmaya devam ettiler. Karapapakların bölünmesi kısa vadede Safevi ve Osmanlılar için yararlı olmuşsa da uzun vadede Türk dünyası açısından zararlı sonuçlar doğurdu. Bölgede ne Safevi ne de Osmanlı tam bir egemenlik sağlayamadılar. Neticede hep Türk kanı aktı. XVIII. yüzyıldan sonra Safevi ve Osmanlının zayıflaması ile parçalanmış ve mezhep ayrılıkları ile mücadele eden Kafkas Türklüğü güçlenen Rusya için kolay bir yem haline geldi.
Derleyen : Toktahan
KAYNAKÇA
Karapapak ve Terekemelerin Siyasi ve Kültür Tarihine Giriş, Orhan YENİARAS.